مادر امام زمان اهل کدام کشور بود؟ (اروپا یا افریقا)

یکی از اعتقادات شیعه این است که امام، باید از مادری پاکدامن متولد شود.[1] در مورد مادر امام زمان (علیه السلام) این مطلب ثابت شده است. 

مثلا عباراتی مانند: خِيَرَةِ الْإِمَاءِ[2] یا سَيِّدَةِ الْإِمَاء[3] به معنای بهترین کنیزان عالم در مورد ایشان به کار رفته است. 

این مدل تعابیر بسیار زیاد و متواتر نقل شده است. حتی در روایتی امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «فَاطِمَةَ ع خِيَرَةُ الْحَرَائِر» حضرت زهرا (سلام الله علیها) برترین زن آزاده هستند؛ در مقابل مادر امام زمان برترین زن در بین کنیز های عالم هستند.[4]

مادر امام زمان کنیز بوده؟!

همانطور که اشاره شد در روایت زیادی ایشان را بهترین کنیز عالم معرفی کرده اند. این نکته باید توجه شود؛ کنیز بودن از شرافت و مقام بالای ایشان کم نمی کند. 

بسیاری از مادران دیگر اهل بیت نیز، کنیز بوده اند. مثلا مادر امام سجاد (علیه السلام) کنیز محسوب می شدند؛ در حالی که قبل از آن شاهزاده ایران بوده است.

کنیز بودن ایشان در روایت لوح جابر که از حضرت زهرا (سلام الله علیها) نقل می کند؛ اشاره شده است: أُمُّهُ جَارِيَةٌ اسْمُهَا نَرْجِس[5] یعنی مادر او کنیزی به نام نرجس می باشد.

مادر امام زمان اروپایی است؟

اختلاف در نسب مادر امام زمان

نسب دقیق ایشان مورد اختلاف واقع شده است. 

• بعضی ایشان را شاهزاده روم (اروپا) می دانند. 

• بعض دیگر ایشان را اهل آفریقا قلمداد می کنند.

• عده ای قائل به مجهول بودن نسب ایشان می باشند.

این اختلافات طبیعی است. چراکه در آن زمان، حساسیت زیادی نسبت ولادت امام زمان وجود داشته است. به همین خاطر گزارش قطعی وجود ندارد.

مثلا بعد از شهادت امام عسکری (علیه السلام) یکی از کنیزان ایشان ادعای بارداری می کند؛ حاکم دستور می دهد تا تمام زنان و کنیزان خانه ایشان، به خانه قاضی بروند و تحت نظر باشند. [6]

حال به ادله و روایات این اقوال می پردازیم

1. مادر امام زمان شاهزاده روم

یک روایتی طولانی از نحوه خریداری حضرت نرجس (سلام الله علیها) می باشد. این روایت را شیخ صدوق، شیخ طوسی و طبری شیعه نقل کرده اند. 

(در مطالب ازدواج ایشان، داستان را به طور کامل نقل می کنیم)

از این قضیه معلوم می شود که ایشان اهل روم هستند زیرا امام هادی (علیه السلام) نامه ای به خط رومی برای ایشان می نویسند « فَكَتَبَ كِتَاباً مُلْصَقاً بِخَطٍّ رُومِيٍّ وَ لُغَةٍ رُومِيَّة»

بعد خودشان را اینطور معرفی می کنند: « أَنَا مُلَيْكَةُ بِنْتُ يَشُوعَاز بْنِ قَيْصَرَ مَلِكِ الرُّومِ وَ أُمِّي مِنْ وُلْدِ الْحَوَارِيِّينَ تُنْسَبُ إِلَى وَصِيِّ الْمَسِيحِ شَمْعُون‏»

من ملیکا نوه پادشاه روم هستم. مادر از نسل حواریون حضرت عیسی می باشد؛ نسب او به شمعون می رسد.[7]

دلالت این قضیه نسب به اروپایی بودن حضرت نرجس (علیه السلام) کاملا واضح است.

2. مادر امام زمان اهل آفریقا (سودان)

در قضیه تهمتی که به امام رضا (علیه السلام) نسبت به فرزندشان امام جواد (علیه السلام) زدند؛ بعد از آنکه معلوم می شود قول امام صحیح بوده است. امام رضا جمله ای می به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:

«بِأَبِي ابْنُ خِيَرَةِ الْإِمَاءِ ابْنُ النُّوبِيَّة» یعنی پدرم فدای، فرزند بهترین کنیزان، فرزند نوبیه!

نوبیه چیست؟ طبق کتب لغت، نوب منطقه ای در سودان آفریقا می باشد. به اهالی آنجا نوبی یا نوبیه می گویند.[8]

وقتی مشخص شد که لقب فرزند بهترین کنیز در مورد امام زمان است که اکثر اهل بیت از پیامبر تا امام صادق (صلوات الله علیهم) آن را به کار برده اند؛ پس این جمله در مورد امام زمان است.

در نتیجه، طبق این نقل، صفت نوبی بودن هم برای مادر ایشان می باشد. و ثابت می شود که مادر امام زمان اهل آفریقا هستند.

اما آیا این نتیجه گیری صحیح است؟

نقد و بررسی آفریقایی بودن

تنها روایتی که اثبات می کند حضرت نرجس (سلام الله علیها) اهل آفریقا هستند؛ نقل مرحوم کلینی در کافی است که ذکر شد. اما گاهی در نقل یک روایت اختلاف رخ می دهد که در نتیجه معنای آن نیز متفاوت می شود.

همین روایت، در کتاب ارشاد شیخ مفید و اعلام الوری طبرسی، به گونه ای دیگر نقل شده است: 

بِأَبِي ابْنُ خِيَرَةِ الْإِمَاءِ النُّوبِيَّةِ الطَّيِّبَةِ يَكُونُ مِنْ وُلْدِهِ الطَّرِيدُ الشَّرِيدُ الْمَوْتُورُ بِأَبِيهِ وَ جَدِّهِ صَاحِبُ الْغَيْبَة...

پدر فدای فرزند بهترین کنیز ها که نوبیه و پاکیزه است. از نسل او آن غایب آواره، خونخواه پدر و جدش، همان که صاحب غیبت است می باشد.[9]

طبق این نقل، قسمت اول در مورد امام جواد است. بعد از آن، خبر در مورد امام زمان (علیه السلام) می دهند.

سؤال: منظور از نوبیه کیست؟

ظاهرا این صفت برای مادر امام رضا (علیه السلام) می باشد. در تاریخ گفته شده که مادر ایشان اهل سودان آفریقا بوده است.[10] 

اشکال: صفت «خیرة الاماء» در روایات زیادی، برای مادر مهدی (عجل الله فرجه) به کار رفته؛ پس نمی تواند اینجا منظور شخص دیگری باشد.

جواب: با قرینه ای که در روایت موجود است؛ این احتمال دارد که اینجا برای شخص دیگری هم به کار رفته باشد. علاوه بر اینکه در مجلسی، امام حسن مجتبی(علیه السلام) این صفت را در مورد مادر خود به کار می برند.[11]

3. نسب ایشان مجهول است

روایتی نقل شده است که احتمال دارد بگوییم، حضرت نرجس، در واقع کنیز حکمیه خاتون (سلام الله علیها) بوده اند. درحالی که طبق داستان قبل، ایشان کنیز امام هادی (علیه السلام) هستند.

این نقل در کتاب شیخ طوسی به این صورت است: وَ رُوِيَ أَنَّ بَعْضَ أَخَوَاتِ أَبِي الْحَسَنِ ع كَانَتْ لَهَا جَارِيَةٌ رَبَّتْهَا تُسَمَّى نَرْجِسَ...[12]

روایت شده است که بعضی از خواهران امام هادی (علیه السلام) کنیزی به نام نرجس داشته؛ وقتی این کنیز بزرگ شد، نگاه امام عسکری (علیه السلام) به او افتاد و به عمه خود فرمودند مولود کریم از نسل ایشان است. سپس امر کرد از پدرشان امام هادی (علیه السلام) اجازه بگیرند تا این بانو را به ایشان بدهند و این اتفاق انجام شد.

نقد و بررسی 

همانطور که مشخص است؛ این روایت با روایت شاهزاده روم بودن هیچ منافاتی ندارد. زیرا در انتهای روایت قبل، امام هادی (علیه السلام) ایشان را به خواهر خود سپرده تا دین اسلام را به ایشان بیاموزند. 

در واقع این روایت، ادامه ماجرای روایت قبل می باشد. 

البته مسعودی روایت را با یک اضافه ای نقل می کند که ایشان در خانه حکیمه به دنیا آمده اند.[13] ولی به طور مسلم شیخ طوسی از وثاقت و ضبط بیشتری نسبت به او برخوردار است و این قول پذیرفته نیست.

جمع بندی

در جمع‌بندی این متن، می‌توان گفت با توجه به روایات معتبر و نقل‌هایی از بزرگان مانند شیخ صدوق، شیخ طوسی و طبری، حضرت نرجس (سلام‌الله‌علیها) به‌عنوان شاهزاده‌ای از روم معرفی شده‌اند. 

داستان خریداری ایشان و نامه‌ای که امام هادی (علیه‌السلام) به خط و زبان رومی برای ایشان نوشته‌اند، بر اروپایی بودن نسب مادر امام زمان (علیه‌السلام) دلالت دارد.

 بنابراین، با وجود اختلاف نظرها، قوی‌ترین روایت و نقل‌های تاریخی، ایشان را شاهزاده‌ای از روم می‌دانند.