در دوران غیبت صغری، يعنى سالهاى 230 تا 330 هجرى، مىتواند دوره توسعه و رشد علمى و فرهنگى جهان اسلام به شمار رود؛ زيرا در اين دوره، تحوّلات علمى و فرهنگى قابل ملاحظهاى رخ داد.
گسترش علوم دينى به سبب ظهور دانشمندان و عالمان دينى و پديد آمدن نحلههاى فكرى و نگاشتههاى علمى در حوزههاى گوناگون معرفتى، كاملًا در اين دوره پديدار و روشن است.
از آغاز سده سوم، دانش حديث، رونق فراوان گرفت و نگاشتههاى حديثى گوناگون، تأثيرگذار و ماندگارى نگاشته شدند.
كتابهاى حديثى شيعى همچون:
المحاسن برقى (274 ق)،
بصائر الدرجات صفّار (290 ق)
قرب الإسناد (300 ق)
الكافى كلينى (م 329 ق)
در اين دوره نوشته شدهاند و اكنون در دسترس هستند. كتابهاى مفقود شيعه كه در اين دوره نگاشته شدهاند بسيار زياداند.
يشتر مصادر حديثى مهمّ اهل سنّت، از اين دوره است. از جمله:
مسند ابن حنبل (241 ق)
سنن الدارمى (255 ق)
صحيح البخارى (256 ق)
صحيح مسلم (261 ق)
سنن ابن ماجة (273 ق)
سنن ابى داوود (275 ق)
سنن الترمذى (279 ق)
سنن النسائى (303 ق)
توسعه مكاتب فقهى، يكى از شاخصههاى اين زمان است كه با نگاهى كوتاه به تاريخ زندگانى علما مىتوان به آن پى برد.
شمارى از برجستهترين علمای اهل سنت، در اين قرن زندگى كرده اند؛ يا دست كم مدّتى از عمر خود را در آن سپرى نمودهاند.
از جمله،
احمد بن حنبل (م 241 ق)، بنيانگذار چهارمين مكتب فقهى مشهور اهل سنّت است كه تقريباً تا ميانه اين قرن در قيد حيات بود و كتاب پرحجم و بزرگ خود (مسند ابن حنبل) را تأليف كرد.
ابو سليمان داوود بن على كاشانى (م 270 ق)، نيز از فقيهان همين قرن و از شاگردان شافعى بود كه به عنوان پايهگذار مكتب ظاهريّه شهرت يافته است.
محمّد بن جرير طبرى (م 310 ق) در اواخر اين قرن، صاحب مكتبى فقهى به نام «جريريّه» بود كه البتّه نتوانست در مقابل مكاتب پيشين، جايگاه فراگیر بيابد.
نگاشتههاى حوزههاى معرفتى ديگر نيز در اين دوره، فراوان و شايسته ذكرند كه نشان دهنده بلوغ فرهنگى در اين دوره اند.
كتابهايى همچون:
الطبقات الكبرى نگاشته ابن سعد (م 230 ق)
المصنّف ابن ابى شيبه (م 235 ق)
فضائل الصحابةى احمد بن حنبل (م 241 ق)
إصلاح المنطق ابن سكّيت (م 244 ق)
البيان و التبيين جاحظ (م 255 ق)
تاريخ مدينه ابن شبه (م 262 ق)
عيون الأخبار ابن قتيبة (م 276 ق)
أنساب الأشراف بلاذرى (م 279 ق)
كتابهاى ابن ابى الدنيا (م 281 ق)
تاريخ اليعقوبى (م 285 ق)
تاريخ الطبرى (م 310 ق)
تفسير الطبرى (م 310 ق)
در اوایل قرن سوم، تحت حمايتهاى مأمون و معتصم و واثق، معتزليان، ميداندار گفتگوهاى علمى- دينى بودند و به نشر انديشههاى عقلگرايانه خود و تبيين اصول دين بر اين مبنا مىپرداختند.
ابو هذيل علاف (م 235 ق) با نظرات مشهور خود در كلام، فرقه هذيله را پديد آورد. ابو الحسين خيّاط، ابن راوندى، ابو عمرو جاحظ (م 255 ق) و ابو القاسم بلخى (م 319 ق) از ديگر چهرههاى نامدار در اين حوزه اند. امّا نامآورترين معتزليان، ابو على جبايى (م 303 ق) بود كه در مناظره با ديگر انديشمندان و از جمله شيعيان، شناخته شده بود.
اگر چه از زمان متوكّل عبّاسى، رويكرد دينى حكومت در مخالفت با معتزليان بود، ولى چنان كه مشهود است، آنان تا اوايل قرن چهارم، از فعّاليت چشمگيرى بهرهمند بودند.
با رونق يافتن كار معتزليان در اين دوره، حديثگرايان اهل سنّت (اهل حديث) تا حدّى به حاشيه رانده شدند؛ ولى در نيمه دوم قرن سوم با ظهور ابو الحسن اشعرى (260- 322 ق)، عالم مشهور اهل سنّت، و مناظرات او با ابو على جبايى معتزلى و نيز تحت حمايتهاى حكومت بنی عباس، گرايش سنّتى و حديثى در ميان اهل سنّت از نو قوّت گرفت، به طورى كه قرن چهارم و بيش از آن، قرن پنجم- يعنى اوايل غيبت كبرا- را بايد عصر اشعريان قلمداد كرد.
شهرهاى اسلامى مانند كوفه، بصره و بغداد در عراق و نيز قم و رى، نيشابور، مرو و بخارا و بسيارى شهرهاى ديگر، مراكز فعّال علمى و فرهنگى گرديده بودند.
در شهرهاى ياد شده، به طور معمول، خاندانهاى شيعهمذهبى زندگى مىكردند كه زعامت دينى و اجتماعى شيعيان را به عهده داشتند و از ميان آنها، دانشمندان و فقيهان و وكيلان ظهور مىكردند.
بغداد: خاندان نوبخت
كوفه: آل اعيَن
در نيشابور: خاندان شاذان
در سمرقند و كش: عيّاشى و شاگردان وى همچون كشّى
رى: خاندان بابويه
قم: خاندان اشعرى
در شهرهايى كه جمعيت خالص شيعه نداشتند، شيعيان و خاندانهاى مشهورشان عمدتاً در محلّاتى خاص سكنا مىگزيدند و به اين ترتيب، انسجام و هماهنگى بيشترى با يكديگر مىيافتند. در بغداد، كرخ، مهمترين محلّه شيعيان در قسمت غربى شهر بود كه بارها نيز مورد هجوم مخالفان آنان قرار گرفت.
يكى از دستاوردهاى نهاد وكالت، كمك به رشد علمى و فرهنگى جامعه شيعه بود. در واقع، وكيلان از طريق ارتباط دادن شيعيان با ائمّه عليهم السلام، در جهت رفع مشكلات فرهنگى و پاسخ به سؤالات علمى آنان گام بر مىداشتند. البتّه ارتباطات گسترده شيعيان با ائمّه عليهم السلام در دورههاى پيشين، خود، زمينهساز اين توسعه علمى و فرهنگى بود و شاهد آن، ظهور شمار قابل توّجه انديشمندان و نويسندگان از ميان شاگردان و اصحاب ائمه عليهم السلام است.
شيخ طوسى، راويان و اصحاب امام دهم را 184 نفر و اصحاب امام يازدهم را 102 نفر نام برده است. [1] در ميان اين افراد، انديشمندان و مؤلّفان نامدارى وجود دارند كه آثار مكتوب فراوانى از خود به جاى گذاشته و احاديث فراوانى را از امامان عليهم السلام نقل نمودهاند.
احمد بن محمّد بن عيسى قمى (زنده تا 274 ق) از بزرگان خاندان اشعرى در قم و زعيم حوزه علميّه اين شهر و از اصحاب امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام بود.
وجود نام او در سند بسيارى از احاديث كتب اربعه، نشانگر مورد اعتماد بودن او در نقل حديث است؛ همچنین شمار فراوان شاگردانش، جايگاه والاى وى را در علوم نشان مىدهد. پانزده کتاب از وى نام برده شده است.[2]
عبد اللَّه بن جعفر حميرى (متوفی حدود 310 ق) نيز از اصحاب برجسته اين دو امام و از دانشمندان مشهور غيبت صغری است. علاوه بر احاديث فراوان وى مىتوان از كتابهاى او: «الغيبة، قرب الإسناد و كتاب توقيعات» نام برد.[3]
سعد بن عبد اللَّه قمى (متوفی حدود 299 ق) نيز همانند حميرى در غيبت صغرا پرآوازه شد. شيخ طوسى، او را از اصحاب امام يازدهم دانسته و بالغ بر 30 كتاب از وى نام برده است كه از آن جمله كتاب الرحمة، موسوعهاى فقهى در چندين جلد و مشتمل بر ابواب مختلف فقه، بوده است. كتاب المقالات و الفرق او، تنها كتاب اوست كه تا زمان ما باقى مانده است. [4]
احمد بن خالد برقى (م 281 ق) از شاگردان امام جواد عليه السلام و امام هادى عليه السلام، علاوه بر ايشان، از 110 راوى ديگر روايت كرده است. از ميان تأليفات متعدّد او، المحاسن- كه مجموعهاى از احاديث در همه علوم است-، مشهورتر است و همانند كتاب الرجال او، به روزگار ما رسيده است.[5]
حسين بن سعيد اهوازى و برادرش حسن نيز از دانشمندان و نويسندگان پركار اين دوره هستند. اين دو برادر، زمان امام رضا عليه السلام را نيز درك کرده اند و تا زمان امام هادى عليه السلام، نزد امامان، شاگردى كردهاند و به سبب انتقال از كوفه به اهواز، به اين شهر، منسوب شدهاند.
از اين دو برادر، قريب سى عنوان كتاب در ابواب مختلف فقهى و نيز در تفسير و مناقب و موضوعات اخلاقى نام برده شده است. از ميان آثار فراوان حسين اهوازى، كتاب المؤمن او كه مجموعهاى از احاديث در توصيف مؤمنان و شيعيان است، باقى مانده و به چاپ رسيده است.[6]
بجز نامبردگان، ابراهيم بن مهزيار اهوازى، احمد بن اسحاق رازى، حسين بن اشكيب قمى، سهل بن زياد آدمى، على بن حسن بن فضّال، على بن ريّان بن صلت، فضل بن شادان نيشابورى، احمد بن ادريس قمى، داوود بن قاسم جعفرى و بسيارى ديگر، از اصحاب مشهور اين دو امام و از دانشمندان و نويسندگان اين دوره اند كه شرح احوال همه آنان در اين مختصر نمىگنجد.
بى شك، اين دستاوردهاى علمى، بدون هدايت و روشنگرىهاى امامان عليهم السلام و جز با تلاش و پشتكار شيعيان محقّق نمىشد. از اين رو، شايسته است كه در جهت بهرهمندى از اين ميراث علمى و فرهنگى كه با زحمت و مشقّت بسيار فراهم گرديده، از هيچ كوششى فروگذار نكنيم.
دوران غیبت صغری (۲۶۰ تا ۳۲۹ ق)، نه تنها دورهای حساس در تاریخ امامت و مهدویت است، بلکه یکی از دورانهای شکوفایی علمی و فرهنگی جهان اسلام نیز به شمار میآید. در این دوران، با وجود محدودیت ارتباط مستقیم با امام معصوم (ع)، میراث علمی و فرهنگی عظیمی شکل گرفت که پایهگذار تمدن اسلامی در قرون بعد شد.
📚در حوزهی حدیث، مهمترین مجموعههای حدیثی شیعه و اهل سنت نگاشته شد؛ از کافی کلینی تا صحیح بخاری و مسلم.
⚖️ در زمینهی فقه، مذاهب فقهی متنوع گسترش یافتند و فقهایی همچون احمد بن حنبل، داوود ظاهری و طبری ظهور کردند.
💡 در حوزهی کلام و اندیشه، مکاتب عقلگرا مانند معتزله رونق یافتند و در برابر آن، گرایش حدیثی اهل سنت و تفکر امامیه انسجام بیشتری پیدا کرد.
🏛️ در میان شیعیان، با شکلگیری نظام وکالت، ارتباط علمی با امام عصر (عج) حفظ شد و دانشمندان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی قمی، عبدالله بن جعفر حمیری و سعد بن عبدالله قمی نقش بنیادینی در حفظ و گسترش معارف اهلبیت ایفا کردند.
در نتیجه، غیبت صغری را میتوان نه دوران رکود، بلکه عصر رشد، انسجام و بلوغ فکری شیعه و اسلام دانست؛ عصری که به مدد هدایت امامان (ع) و کوشش علمای مخلص، بنیانهای معرفتی مهدویت و اندیشه اسلامی را برای قرون آینده استوار ساخت.
[1] رجال شیخ طوسی، ص383
[2] رجال النجاشی، ج1، ص216
[3] رجال النجاشی، ج2، ص18
[4] رجال النجاشی، ج1، ص401
[5] رجال النجاشی، ج1، ص204
[6] الفهرست، ص112
در دوران غیبت صغری، جهان اسلام بهویژه در عرصههای علمی و فرهنگی شاهد شکوفایی گستردهای بود. در این دوره، مهمترین آثار حدیثی شیعه و اهلسنّت شکل گرفت؛ از کافی کلینی در میان شیعیان تا صحیح بخاری و مسلم در میان اهلسنّت. همچنین مکاتب فقهی مختلف گسترش پیدا کردند و فقیهان برجستهای چون احمد بن حنبل، داوود ظاهری و طبری نقش مهمی در تدوین فقه اسلامی داشتند. در کنار آن، جریان عقلگرای معتزله در اوج فعالیت بود و به رشد مباحث کلامی کمک کرد، هرچند در نیمه دوم قرن سوم با ظهور جریان اشعری، گرایش سنتگرا دوباره تقویت شد.
در میان شیعیان، با وجود محدودیت ارتباط مستقیم با امام معصوم (ع)، نظام وکالت باعث شد پیوند فکری و دینی جامعه شیعه با امام حفظ شود. مراکز علمی مهمی مانند قم، ری، بغداد، نیشابور و کوفه به پایگاههای بزرگ فرهنگی تبدیل شدند و عالمانی همچون احمد بن محمد بن عیسی قمی، عبدالله بن جعفر حمیری، سعد بن عبدالله قمی و احمد بن خالد برقی آثار ارزشمندی در حدیث، فقه و کلام پدید آوردند. در مجموع، غیبت صغری نه دوران رکود، بلکه دوره رشد، انسجام و بلوغ علمی بود که بنیانهای فکری مهدویت و تمدن اسلامی را برای قرون آینده استوار ساخت.
آیه شریفه 148 سوره بقره، به ما میآموزد که هر فردی در زندگی خود هدفی دارد و به سمتی حرکت میکند. اما مهمترین هدف، رسیدن به رضایت خداوند و کسب سعادت اخروی است. منتظران امام زمان (عج) نیز باید با انجام اعمال صالح و پرهیز از گناهان، خود را برای ظهور آن حضرت آماده کنند.
آیه 148 سوره بقره به ما میآموزد که در زمان سختیها و فتنهها، باید به سمت اهل بیت (ع) و امام زمان (عج) متمایل شویم و با انجام کارهای خیر، خود را برای ظهور آماده کنیم. این آیه همچنین به ما یادآوری میکند که خداوند بر همه چیز مسلط است و در نهایت، مؤمنان پیروز خواهند بود.
این مقاله به مورثی بودن جایگاه امامت می پردازد
در روزگار ما که حضرت حجت سلام الله علیه صاحب مقام وجه اللهی هستند باید توجه داشته باشیم که به واسطه وجود مبارکشان تمام مخلوقات حیات و بقا دارند.
آیه مورد بحث اشاره به ملیکت حقیقی خداوند چگونگی و لوازم آن دارد.
با تمام این عظمت مقام و بلندی مرتبه، باز هم وجه الله و این جایگاه غیر از خداوند متعال و مخلوق است
این کتابی است که در (وحی بودن) آن شکی نیست و هدایتی است برای متقین، کسانی كه به غيب ايمان دارند و نماز را بر پا مى دارند و از آنچه به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند.
شب قدر نه تنها شب نزول قرآن و تعیین مقدرات یک سال است، بلکه نمادی از تحقق هدایت الهی و ولایت در زمین نیز میباشد.
حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان محور و بستر این هدایت الهی معرفی شدهاند. بدین معنا که تمام نورانیت و هدایتی که در شب قدر به زمین میآید، از طریق وجود مقدس ایشان جریان مییابد.
امام زمان (عجل الله فرجه) به عنوان میوه این درخت نورانی و ادامهدهنده راه حضرت زهرا (س) معرفی شدهاند. قیام ایشان، طلوع خورشید شب قدر و تحقق کامل وعدههای الهی است.
غیبت امام معصوم از چشم های شیعیان وپیروان ایشان، یکی از مهمترین اتفاقاتی است که اتفاق افتاده است. زیرا دیگر ارتباط ظاهری بین امام با شیعیان ومردم قطع شده است.
به همین خاطر یکی از کار هایی که امامان قبل از حضرت صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) انجام میدادند این بود که مردم را برای این غیبت آماده کنند تا مردم در زمان غیبت امام معصوم، گمراه نشوند.
اولین نفری باشید که پیام خود را ثبت میکند
اشتراکگذاری در تلگرام
اشتراکگذاری در واتساپ